“Fakalakalaka e akó, Komisiona Polisi fo’ou, pea kei holo pe fika ‘o kinautolu ‘oku nau puke he Koviti-19”

13 Me 2022

Kuo fakamo’oni huafa ‘a ‘Ene ‘Afio ki he Lao ke fokotu’u ha ‘Univesiti Fakafonua ma’a Tonga pehe ki hono fakahā ‘o e Komisiona fo’ou ki he Polisi, ko e me’a ia ‘a e ‘Eiki Palēmia, Hon. Hu’akavameiliku ‘i ha fakataha mo e kau faiongoongo he ‘aho ni.

Lolotonga eni, ‘oku ma’ulalo pe he toko 100 ‘a kinautolu ‘oku puke he mahaki Koviti 19 ‘i he uike ‘e ua kuohili, ko e me’a ia ‘a e ‘Eiki Palemia mo fakahā ko e fakalakalaka lahi eni ia ki he ako ‘i Tonga ‘a e finangalo ‘a ‘Ene ‘Afio ki hono fokotu’u ‘o e ‘Univesiti Fakafonuá.

“’Oku fiefia ‘a e Pule’anga ke fakahā kuo finangalo ‘a ‘Ene ‘Afio ke fokotu’u ‘a e ‘Univesiti Fakafonua ‘i Tonga. ‘E kamata eni ‘i he ta’u fo’ou pea ‘e fakahoko e teuteu ki he ngaue ko eni,” ko e me’a ia ‘a Hon Hu’akavameiliku.

Ko e ngaahi ako ma’olungaange ‘a e Pule’anga ‘oku fakalele he malumalu ‘o e Potungaue Ako ‘e fakatahataha’i ia ke kamata’aki e ‘univesiti.

Na’a ne me’a ‘o fakahā kuo finangalo ‘a ‘Ene ‘Afió ke fokotu’u ‘a e Komisiona Polisi fo’ou.

Ko e Komisiona fo’ou ko Komanita Shane MacLennan mei ‘Aositelēlia. Ko ‘ene hoko atu eni e lakanga hili e le’ole’o ai ‘a Pilikatia Lord Fielakepa, ‘i he ta’u ‘e tolu ka hoko.

Ako

Na’e me’a ‘a Hon Hu’akavameiliku, ko e Minisitā Ako mo Akongaue, ‘o fakahā ‘oku fengaue’aki ‘a e Potungaue Ako mo e ngaahi kautaha fakakomipiuta fakalotofonua ki hono fakatau mai ‘o e ngaahi komipiuta to’oto’o(laptop) ‘e 2,000 ke ngaue’aki ‘e he fanauako kolisi, ko e konga ia ‘o e tokoni ‘a e Pule’anga na’e fakahā he mahina ‘e ua kuohili.

‘E totongi ‘e he fanauako ‘a e peseti ‘e 50 ‘o e mahu’inga ‘o e komipiuta to’oto’o pea ko e peseti ‘e 50 ‘a e Pule’angá.

Na’a ne me’a ‘oku ngaue ‘a e Potungāue mo e ngaahi ako’angá ke fakalele ha ki’i sivi ke tokoni ki hono tesi’i ‘aki e tu’unga ne ‘i ai e polokalama ako ‘a e fanau mei ‘api he letio mo e televisone na’e fakahoko lolotonga e taimi fakataputapui koviti 19.

“Ko e fiema’u pe ia ke vakai’i e tu’unga na’e ‘i ai e ako ‘a e fanau ke makatu’unga mei ai ha palani ki ha founga leleitaha ke hokoatu ‘aki e ako, ‘i he feinga ke tau laka atu ki he kaha’u,” ko e me’a ia ‘a Hon. Hua’akavameiliku.

Polokalama Langa fakaakeake

Fekau’aki mo e polokalama langa fakaakeake ‘a e Pule’anga mei he mapuna ‘a e mo’ungaafi mo e peaukula, na’e me’a ‘a e ‘Eiki Palēmia e hoko atu e langa ia ki he kainga mei Mango ‘i he kongafonua kuo vahe’i ke nau nofo’i ‘i ‘Eua.

‘Oku ngaue ‘a e Potungāue ki he Ngaue’anga Lalahi ‘a e Pule’anga mo e kainga Mango pehē ki he ngaahi kautaha langa ke fakahoko leva ‘a e ngaue ko eni. ‘E hoko atu aipe ki he kainga ‘o Fonoifua ‘i he ‘otu Ha’apai.

Kuo kamata e ngaue mo e ngaahi fakataha ‘a e Pule’anga mo e Ngaahi Komiti Fakalakalaka ‘a e Ngaahi Vahefonua, ‘a ia na’e kamata ‘i Neiafu, Vava’u he uike ni pea hoko eni ki he Komiti Fakalakalaka ‘a Ha’apai he ‘aho ni, ‘i Nuku’alofa ni.

Ko e ‘Eiki Minisitā ki Muli, Hon. Fekitamoeloa Katoa ‘Utoikamanu, ‘oku ne memipa tu’uma’u he ngaahi Komiti Fakalakalaka kotoa ‘a e ngaahi Vahefonua.

Na’e huufi ‘a e fale fakataha’anga ‘o e Siasi Katolika ‘o Halaliku ‘i Fua’amotu he ‘aho ni, ‘o kamata ai ‘a e fengaue’aki ‘a e Pule’anga mo e Siasi, ke hoko ‘a e fale ni ko ha fale hufanga ma’a e kakai Tonga ‘i ha fakatamaki ‘e hoko.

Potungaue Mo’ui

Na’e me’a ‘a e ‘Eiki Minisitā Mo’ui, Hon. Saia Ma’u Piukala kuo maau malie ‘a e Potungaue ke ngaue’aki ‘a e polokalama he telefoni to’oto’o pe app he telefoni ko e ‘Tonga ‘a Tautolu’ ki hono muimui’i ‘a kinautolu ‘oku feohi vaofi mo ha ni’ihi ‘oku puke he koviti-19 pe puke he koviti 19, hili ha ngaahi lele ‘ahi’ahi ne fakahoko he mahina kuo tau situ’a ki ai.

“Kuo maau e ngaue ki ai pea ‘e ‘atā ki he kakai e fonua kemou fakakau ‘a e polokalama ko eni ‘I ho’omou ngaahi telefoni to’oto’o ke kau atu ki ho’omou teuteu ki he kaha’u he ‘oku lahiange ‘a e kalasi kehekehe ‘o e vailasi koviti-19 kuo ‘asi mai he tapa kehekehe ‘o mamani he ‘aho ni. ‘E malava he’e polokalama ko eni ke tokoni mai kia kimautolu ke muimui’i’aki ha taha ‘oku ngalingali ‘e ma’u ‘e he vailasi, pea ‘oku palani ke ngaue e polokalama ni he uike kaha’u,” ko e me’a ia ‘a Hon Dr Piukala.

“’Oku mahino eni ia ‘oku ‘i lalo e fika ‘o e kau puke he ‘aho ni ka ‘e ‘aonga e me’angaue ni ki he hoko atu ki he kaha’u ki ha toe kalasi ‘o e vailasi ‘e a’u mai ki Tonga ni.”

Ko e uike ‘e ua kuohili na’e ‘i lalo pe he toko 100 ‘a kinautolu na’a nau puke faka’aho, pea ‘i he houa ‘e 24 kuohili ko e toko 63 pe kuo lipooti mai.

Na’a ne me’a ‘o fakahā mo e keisi ‘e tolu fo’ou na’e ma’u ‘i Niuafo’ou ko e kau ngaue pe ko e foki ki motu.

Ko e peseti ‘e 98 ‘a kinautolu kuo ‘osi honau huhumalu’i ‘uluaki, peseti ‘e 91 ‘a e huhumalu’i hoani pea peseti ‘e 58 ‘a e huhumalu’i fakalahi pea ko e peseti ‘e 31 ma’a e fanau vaha’a ta’u 5 ki he 11.

Ko e toko 871 fakakatoa ‘oku nau kei mo’ua he vailasi koviti-19.

Na’a ne fakahā ai ko e toko 422 na’a nau kau mai ki he folau foki ki ‘api ‘a e kainga Tonga mei tu’apule’anga he uike ni mei ‘Aositelelia, Nu’usila mo Fisi.

Ko e folau tatau ’e tolu ‘oku hanga mai mei he mahina ko Sune ke faka’osi mai hotau kakai mei tu’apule’anga.

Ngaahi hopo fakamaau’anga

Na’e me’a ‘a Hon Hu’akavameiliku ‘e kei hokohoko atu pe ‘a e faka’apa’apa’i ‘e he Pule’anga ‘a e tu’utu’uni ‘a e fakamaau’anga fekau’aki mo e ngaahi hopo ‘o e fili ‘o e ta’u kuo ‘osi.

Na’e kau heni ‘a e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Lahi ke mole ai ‘a e sea ‘o e Tokoni Palemia, Hon. Poasi Tei, ka ko e fakafofonga Falealea ‘o Tongatapu 6, he houa pongipongi ‘o e ‘aho ni.

Na’e me’a ‘a Hon Hu’akavameiliku, ‘oku kei lele angamaheni pe ‘a e fakataha Kapineti mo e ngaue ‘a e Pule’anga lolotonga ‘oku fai e vakai ki he hoko atu.

Na’a ne me’a ‘o fakama’ala’ala ko kinautolu kuo nau halaia he ngaahi hopo faka fakamaau’anga ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi totonu fakakonisitutone ke nau tangi ki he ola ‘o e tu’utu’uni kuo fakahoko.

“’Oku kei hokohoko atu pe ‘a e ngaahi fakataha ‘a e Kapineti ki he ngaahi polokalama ngaue ‘a e Pule’anga, pea ‘e kei hokohoko atu pe ‘a e ngaue ‘a e Pule’anga ke sevesi ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e kakai e fonua,” ko ‘ene me’a ia.

“’Oku mau siofi pe ha ngaahi founga ke ngaue’aki ma’a e Pule’anga ‘i he hanga atu ki he kaha’u, pea ‘e fakahoko atu ha maaumalie ‘a e ngaahi ngaue ko ia mo muimui pe ki he tu’utu’uni ‘a e lao.”

‘Aho ‘o e Ngaahi Tamai

Lolotonga ia, na’e fakahoko atu ‘e he ‘Eiki Palēmia, Hon Hu’akavameiliku ‘a e popoaki talamonu ki he ngaahi tamai kotoa he ‘otu Tonga ni, ke nau ma’u ha Sapate Tamai mohu tapuekina.

‘Oku fakamanatua foki ‘i Tonga ni ‘a e Sapate ‘o e Ngaahi Tamai he mahina ko Me, ko e mahina ‘o e famili. Ko e Sapate ko eni ko e Sapate Tamai ia ‘o Tonga ni.

-NGATA’ANGA-