28 Sanuali 2022

Kuo kamata ke tū’uta mai ki Tongaˊ ni e ngaahi tokoni mei tu’apule’anga hili pe ‘a e ‘aho ‘e 5 mei
he mapuna ‘a e mo’unga afi Hunga-Tonga_Hunga-Ha’apai ‘i he ‘aho Tokonaki 15 ‘o Sanuali, 2022.
Na’e uesia ‘a e pēseta ‘e 84 ‘o e kakaiˊ ‘e he efu na’a ne kāpui ‘a e fonuaˊ pea mo e peaukula mei he
mapuna ‘a e mo’unga afi.ˊ ‘Oku fakahoko ‘e he ngaahi timi ‘oku nau ‘uluaki savea’i ‘a e maumau ‘i
Tongaˊ ni ‘a e ngaahi ‘a’ahi mo e savea mei he ‘ataa.ˊ

‘Oku mahino ki he Pule’anga ‘a ‘Ene ‘Afioˊ ‘a e tokanga mai ‘a hotau kāinga Tonga ‘oku nau ‘i muliˊ
ki he tu’unga ‘oku ‘i ai honau ngaahi fāmiliˊ mo e kāingaˊ pea ‘e fakahoko e tūkuingataˊ ke lava ‘o
tuku atu ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku fiema’uˊ, lolotonga e taimi faingata’aˊ ni.

Na’e foki mai ‘a e VOEA Ngahau Koula mo e VOEA Ngahau Siliva ki Tongatapu ‘i he ‘aho 20 ‘o
Sanualiˊ, ‘o foki mai ai e ni’ihi ‘o e timi fakahaofi mo’ui mei he Potungāue Mo’uiˊ, ‘a ia na’a nau
folau atu ki Ha’apai ‘i he Sāpate ‘aho 16 ‘o Sanualiˊ mo e Tūsite ‘aho 18 ‘o Sanualiˊ pea ne ‘omai ai
pē mo e tokotaha na’e fiema’u ke hoko atu hono tokanga’iˊ ‘i Vaiola. Na’e lipooti mai ‘a e ngaahi
lavelavea iiki ‘e 8 ‘i Nomuka, 4 ‘i Fonoi pea mo e 2 ‘i Tungua pea na’e ‘osi faito’o kinautolu ‘i honau
takitaha motu. Kuo fokotu’u ha falemahaki fakataimi ‘i Nomuka he na’e tafia ‘a e Senitā Mo’uiˊ ‘e
he peau kula.ˊ ‘Oku kei faifatongia pe ‘a e Falemahaki Pilinisesi Fusipala ‘i Ha’apai pea ‘oku te’eki
ke lipooti mai ha lavelavea lalahi. Na’e folau atu ‘a e VOEA Ngahau Silivaˊ mo ha ngaahi koloa
tokoni fakavavevave ki ‘Eua he ‘ahoˊ ni.

Kuo mahino mai na’e pekia e fefine ta’u 49 ‘i Nomuka ko Lataimaumi Lauaki pea mo e tangata’eiki
ta’u 65 ‘i Mango ko Telai Tutu’ila kae’uma’a e fefine Pilitānia ‘i Tongatapu. Na’e fai ai pe e
me’afaka’eiki ‘o Lataimaumi Lauaki he ‘aho Mōnite 17 ‘o Sanuali, 2022 ‘i Nomuka pea mo Telai
Tutu’ila he ‘aho Sāpate 16 ‘o Sanuali, 2022 ‘i Mango.

Ko e pole lahi ‘a e fetu’utaki fakalotofonua. Kuo lava eni ke hoko e fetu’utaki telefoniˊ mo Niuafo’ou
pea mo Niuatoputapu pea kuo fokotu’u mo e founga fetu’utaki satelaite mo e letio HF ‘i Vava’u,
Niuafo’ou pea mo Ha’apai pea ‘oku teuteu ke fokotu’u mo e letio HF ‘i Niuatoputapu. ‘Oku
fakangatangata pe e fetu’utaki telefoni ki tu’apule’anga, ka ‘oku ngāue ‘a e ngaahi kautaha fetu’utakiˊ
mo e Pule’angaˊ ke fakahoko fakavavevave ‘a e ngaahi founga fetu’utaki. Na’e tū’uta mai ‘a e
vakapuna tokoni ‘a Nu’usilaˊ mo e konga e ngaahi naunau ke ngaahi e ‘initaneti.ˊ ‘Oku ‘amanaki ke a’u mai e vakatahi ki Tongaˊ ni ‘i he ngaahi ‘aho ka hoko maiˊ ke ngaahi e laini faipa fetu’utakikiˊ,
‘a ia na’e motuhi ‘e he peaukula.ˊ

‘Oku lolotonga tufaki e me’atokoni, vai mo e ngaahi naunau tokoni pehē ki ha ngaahi tēniti ki he ‘ū
feitu’u na’e uesia lahi hangē ko Kanokupolu pea mo Pātangata ‘i Tongatapu. Na’e fetukutuku hake
e toko 62 na’e nofo ‘i Mangoˊ ki Nomuka koe’uhi na’e holo kotoa e ngaahi fale ai pea tafia mo ‘enau
koloa.ˊ ‘Oku ‘i ai e vakai ke fetukutuku mai kinautolu ki Tongatapu makatu’unga ‘i he nounou e vai
mo e me’atokoni.

Kuo sivi e vai ‘i Tongatapuˊ pea ‘oku lelei fe’unga pe e vai tupuˊ mo e vai melieˊ ki he inu.
‘Oku hā mahino mai ki he Senitā Fakafonua ki he Ngāue Fakafokifaaˊ, ko e vaiˊ ‘a e tefito’i fiema’u
vivili. ‘I he a’u mai ki he taimiˊ ni, kuo a’u ki ha lita vai ‘e 59,959 kuo tufaki ‘e he ‘Ōfisi Fakafonua
Pule ki he Me’a Fakafokifā ko e tokoni. ‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i ‘a e ngaahi me’a ‘e ala
uesia ai e mo’ui ‘a e kakaiˊ ‘e he kulupu ngāue HN WASH CLUSTER.

Neongo ‘oku ‘ikai ha to e mapuna ‘a e mo’unga afiˊ kuo lipooti mai, ‘oku kei palopalema pe e
fefolau’aki tahiˊ koe’uhi ko e fōfō’anga he fukahi tahiˊ ‘oku ne maumau’i e ngaahi mīsini vaka.
‘Oku kei ta’ofi fakataimi pē e fefolau’aki vakapuna fakakomēsiale fakalotofonuaˊ neongo ‘oku ‘i ai
e ngaahi folau makehe ia ko hono savea’i e tu’unga ‘oku ‘i ai e ngaahi tō’anga vakapuna, ‘a ia ‘oku
fiema’u ke ma’a mei ai e efuˊ mo e makamaka.ˊ Kuo tū’uta mai e ngaahi vakapuna mei ‘Aositelēlia
mo Nu’usila ‘i he ngaahi ‘aho kuo maliu atuˊ ‘o ‘omai ai e ngaahi tokoni ke feau e ngaahi fiema’u
vivili mo fakafokifā. Na’e fakahoko foki mo e ngaahi savea ‘o e mo’unga afiˊ mei he ‘ataaˊ pea ma’u
ai e ngaahi ‘ata ke lava ha faka’uto’uta lelei ki he tu’unga ‘oku ‘i ai e maumauˊ hili e mapuna ‘a e
mo’unga afi.
Na’e tau mai ‘a e mānuao Nu’usila ko e HMNZS Wellington ke savea’i e ‘ōseniˊ mo ha kau uku,
fakataha mo e helekopeta SH-201 Seasprite. Kuo ‘i heni mo e mānuao Nu’usila ‘e taha ko e HMNZS
Aotearoa mo ha vai inu fakataha mo e ngaahi naunau tokoni. Kuo tukufolau mai foki mei Brisbane
‘i ‘Aositelēlia he ‘aho ni ‘a e mānuao ko e HMAS Adelaide mo ha lita vai ‘e 250,000 mo e naunau
tokoni. ‘Oku fakafuofua ‘e tau mai ki Tongaˊ ni he uike kaha’u.

Kuo kamata ke hū mai e ngaahi tokoni fakapa’anga hili e mapuna e mo’unga afiˊ, ‘o kau ai e tokoni
US$8miliona mei he Pangikē ‘a Mamani mo e US$10milion mei he Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Ēsia.
Kuo fakahā mai ‘e ‘Aositelēlia ‘enau tokoni AU$1miliona mo ha US$1miliona mei Siapani. ‘Oku
kamata e tokoni ‘a Siaina ‘aki e US$100,000. Ko hono fakafolau mai ko eni e ngaahi tokoni mei
Nu’usila mo ‘Aositelēliaˊ, ‘oku fakahoko ia ‘i ha founga malu fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘o e
COVID-19. ‘Oku pau pe ke muimui’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni COVID-19 ‘e kinautolu ‘oku foaki mai
e ngaahi tokoniˊ ‘o kau ai e tokoni ‘a Siapani mo Siaina.

‘Oku matu’aki hounga’ia ‘a e Pule’angaˊ ki he ngaahi hoa ngāueˊ mo e kāinga kotoa ‘i muli,
koe’uhi ko e ngaahi ‘ofa ‘aufuatō mo e tokoni fakavavevave hili e fakatamaki ko eni ‘oku tātaaitaha
‘ene hoko.

-NGATA’ANGA-

Tuku atu mei he:‘Ofisi ‘o e Palēmia, Pule’anga Tonga, Nuku’alofa, Tonga.Tu’asila:Taufa’ahau Road, P.O. Box
62.Tel: (676) 24 644/24615/7401351 Fax: (676) 23 888; Ngaahi Faka’eke’eke- Email: pressroom@pmo.gov.to
Uepisaiti: www.pmo,gov.to