28 Sanuali 2022

Na’e hoko ha fakatamaki fakaenatula ‘oku tataitaha ‘ene hoko, mei he mapuna ‘a e mo’unga afi HungaTonga Hunga-Ha’apai ‘o ne uesia ‘a Tonga ‘i he efiafi Tokonaki 15 ‘o Sanuali, 2022 ‘o tuku atu ai ‘a e
fakatokanga peau kula ke fetukutuku ai ‘a e kakai. Na’e mafola ‘a e efu mei he mapuna ‘a e mo’unga afi ‘a
ia na’e a’u ki he fute ‘e 65,000 ki he ‘ata ‘o ne kapui ai ‘e ‘otu Tonga, pea ne fakatupu ha ngaahi peau kula
na’e a’u hono ma’olunga ki ha mita ‘e 15 mei he fukahi tahi ‘i he’ene hake ‘i he matafanga fakahihifo ‘o
Tongatapu, ‘Eua mo e ‘otu Ha’apai.

‘Oku lolotonga fakahoko ‘a e fuofua savea ki he lahi ‘o e maumau, ‘o lipooti ki he Komiti Fakafonua ki
hono Pule’i ‘o e Me’a Fakafokifa (NEMC), ‘a ia na’a nau fakataha ‘i he po Tokonaki kuo ‘osi ke alea’i mo
tali e ngaahi ngaahi ngaue mo e palani ke fakahoko. ‘Oku fakataha ‘i he ‘aho kotoa pe ‘a e Komiti.
Na’e motuhia ‘aupito ‘a e fetu’utaki fakalotofonua mo e fetu’utaki ki muli koe’uhi ko e maumau ki he laine
faipa fetu’utaki ‘oku fakatoka ‘i tahi hili ‘a e mapuna ‘a e mo’unga afi pea talu mei ai mo e motuhia ‘a e
fetu’utaki mo e ‘otu motu. Na’e toki lava pe ‘a e fetu’utaki mo e ‘otu motu ‘i he pongipongi Monite 17 ‘o
Sanuali hili ‘a e folau atu ‘a e ngaahi vaka le’o ‘a e Kau Tau ‘A ‘Ene ‘Afio. ‘I he’ene a’u mai ki he ‘aho ni,
‘oku fakangatangata pe ‘a e fetu’utaki ki Vava’u mo Ha’apai he ‘oku fakafou pe ‘i he telefoni satelaite mo
e teleletio HF. ‘Oku te’eki pe ke lava ha fetu’utaki mo e Ongo Niua. ‘Oku ngali ‘e si’iange ‘a e tu’u
laveangofua ‘a e ongo Niua koe’uhi ‘oku na mama’oange mei he mo’ungaafi Hunga-Tonga Hunga-Ha’apai.

Ko Tongatapu pe mo ‘Eua ‘oku lava ai ‘a e fetu’utaki telefoni.

Koe’uhi ‘oku maumau ‘a e laine faipa fetu’utaki ‘oku fakatoka ‘i tahi, ‘oku mate ai ‘a e ‘initaneti. ‘Oku
lolotonga ngaue atu ‘a e ongo kautaha fetu’utaki ki ha ngaahi founga ‘e ala ngaue’aki ai ‘a e satelaite ke
lava ke fakahoko ai ha ngaahi founga fetu’utaki ‘o kau ai ‘a e ‘initaneti. ‘Oku fiema’u ke mu’omu’a hono
feinga’i ke lava ‘a e fetu’utaki telefoni ki muli mo e ngaahi founga fetu’utaki hange ko e ‘imeili. ‘Oku fai
e ngaahi ngaue ke hoko kakato ‘a e ngaahi founga fetu’utaki angamaheni.
Na’e kamata ‘a e ngaue fekumi pea mo fakahaofi mo’ui ‘i he pongipongi Sapate ‘i ‘Atata mo ‘Ahau ki he
tokoua na’e lipooti mai ‘oku na pulia. Na’e ma’u mai ‘a e tokotaha ‘oku faingamalie pe pea mo e tokotaha
Pilitania kuo pekia. ‘I he a’u mai ki he ‘aho ni, kuo fakapapau’i ko e toko 3 kuo nau pekia ‘a ia ko e tokotaha Pilitania mo e fefine ta’u 65 mei Mango mo ha tangata ta’u 49 mei Nomuka. Na’e ma’u mai mo ha ngaahi lipooti ‘o ha ni’ihi na’a nau lavelavea.

Hili ‘a e ‘aho na’e mapuna ai ‘a e mo’unga afi, na’e folau atu ‘a e VOEA Ngahau Koula mo e timi ‘uluaki
tokoni ‘o kau ai e Potungaue Mo’ui mo e kau mataotao mei he ngaahi kupu fekau’aki ki he ‘Otumu’omu’a
‘i Ha’apai mo ha ngaahi tokoni ‘o kau ai ‘a e vai, me’atokoni mo e ngaahi teniti. Koe’uhi ko e lahi ‘o e
maumau, na’e to e folau atu ‘a e VOEA Late ‘i he Tusite 18 ‘o Sanuali mo ha to e timi mei he Potungaue
Mo’ui, fakalahi ‘o e ‘uluaki tokoni mo e kau ‘uluaki tokoni na’e tomu’a ‘ave, makatu’unga ‘i he ngaahi
lipooti mei he ‘uluaki vaka na’e folau ki Mango, Fonoifua pea mo Nomuka. Na’e fakataumu’a ‘a e ‘uluaki
tokoni ki he ‘Otumu’omu’a koe’uhi na’e holo kotoa e ngaahi fale nofo’anga ‘i he motu ko Mango; fale pe
‘e 2 na’e kei tu’u ‘i Fonoifua pea maumau lahi ‘a Nomuka.

Kuo kamata ‘a e ngaue ki hono fetukutuku ‘a e kakai mei he ngaahi feitu’u na’e uesia ‘o kau ai ‘a kinautolu
‘i he ki’i motu ko ‘Atata ki Tongatapu pea ko e ongo motu ko Mango mo Fonoifua ki Nomuka. Na’e
fetukutuku ‘a e kakai mei he konga ‘o e Vahe Hihifo ‘i Tongatapu ‘o kau ai ‘a Kanokupolu (fale ‘e 21 na’e
holo ‘aupito mo e fale ‘e 35 na’e maumau lahi) ki he ngaahi fale hufanga pea tufa ai mo e ngaahi tokoni
mei he Pule’anga. ‘I he vahe kolo, ko e fale ‘e 8 ‘i Kolomotu’a na’e holo pea maumau lahi ‘a e fale ‘e 20.
Kuo lipooti mai mei ‘Eua ko e fale ‘e 2 kuo holo pea maumau lahi ‘a e fale ‘e 45.
‘Oku uesia lahi ‘a e ma’u’anga vai inu ‘e he efu mei he mo’unga afi. ‘Oku ngaue ‘a e Pule’anga ke
fakapapau’i ‘oku malava ke kei ma’u pe ‘a e vai ‘oku malu fe’unga ki he inu. Ko e timi ‘oku nau fakahoko
‘a e ‘uluaki savea ki he maumau ‘oku kau ki ai ‘a e kau fakafofonga mei he Pule’anga mo e ngaahi kautaha
‘ikai faka-Pule’anga ‘a ia na’e tuku atu pe kinautolu ki he ngaahi kolo ‘i he matafanga ‘o Tongatapu ‘i he
Sapate kenau vakai’i ‘a e ngaahi maumau ki he ngaahi fale nofo’anga taautaha mo ‘enau ngaahi fiema’u.
Kuo kamata ngaue ‘a e ngaahi kulupu ngaue (Cluster) ki hono fakatahataha’i ‘o e ngaahi lipooti ‘o e ngaahi me’a ‘oku fiema’u ke fai ha ngaue ki ai.

‘Oku fehangahangai ‘a e fefolau’aki vaka tahi mo vakapuna mo e ngaahi pole koe’uhi ko e ngaahi maumau ki he ‘u uafu mo e efu ‘oku ne kapui ‘a e tō’anga vakapuna. Kuo toloi ai ‘a e ngaahi fefolau’aki
fakalotofonua mo fakavaha’apule’anga ke toki fanongonongo atu, he ‘oku lolotonga fai e ngaue ke
fakama’a ‘a e mala’evakapuna.

Neongo kuo kaniseli ‘a e fakatokanga peau kula pea holo lahi ‘a e mapuna ‘a e mo’unga afi, ka ‘oku
hokohoko atu pe hono siofi ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai.

-NGATA’ANGA

Tuku atu mei he:‘Ofisi ‘o e Palēmia, Pule’anga Tonga, Nuku’alofa, Tonga.Tu’asila:Taufa’ahau Road,
P.O. Box 62.Tel: (676) 7401351 Fax: (676) 23 888; Ngaahi Faka’eke’eke- Email:
pressroom@pmo.gov.to Uepisaiti: www.pmo,gov.to