Poupou ‘a Tonga ki he “Ui ‘a e Kominiueli ki hono Ngaue’i ‘o e Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u” 

24 Sune 2022

Kigali, Rwanda – Na’e me’a ‘a e ‘Eiki Palēmia, Hu’akavameiliku ‘i he houa pongipongi ‘o e ‘aho ni ‘i ha fakataha fekau’aki mo e feliuliuaki ‘a e ‘ea ‘o fakahā ai ‘a e poupou ‘a Tonga ki he Ui ‘a e Kominiueli ki hono Ngaue’i ‘o e Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u.

Ko e fakataha makehe eni mei he Fakataha Lahi ‘a e Kau Taki ‘a e Ngaahi Fonua ‘o e Kominiueli 2022 (GHOGM2022) ‘a ia ‘oku fakahoko ‘i Rwanda.

‘I he konga kimu’a ‘o e ‘aho ni ne me’a ai ‘a Hon. Hu’akavameiliku ‘o fakahā ‘oku poupou’i ‘e he Pule’anga mo e kakai ‘o Tonga ‘a e aleapau ki hono tau’i ‘o e ngaahi palopalema ‘oku fekau’aki pea mo e feliuliuaki ‘a e ‘ea.

Ko e tu’utu’uni ngaue ‘o e Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u ‘oku ne siofi ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fekau’aki mo e feliuliuaki ‘a e ‘ea, mole ‘o e me’a mo’ui kehekehe pea mo e ‘auhia ‘o e ‘atakai.

‘Oku ‘amanaki ke tukuatu ia ‘i he Fakataha Lahi ‘a e Kau Taki ‘a e Ngaahi Fonua ‘o e Kominiueli ke nau me’a ki ai mo fakahoko ha tali ki ai.

Na’e fakahā ‘e Hon. Hu’akavameiliku ‘e ‘ikai ngata heni ka ‘e hokohoko atu ‘a e kau ‘a Tonga ki hono poupou’i ‘a hono fakahoko ‘o e tu’utu’uni ngaue ki he Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u hili ‘a e CHOGM2022.

“‘Oku ou tui ‘oku tau mea’i tatau pe ‘oku fiema’u fakavavevave ke tau poupou’i ‘a hono faka’aonga’i mo fakasi’isi’i ‘a e liliu ‘a e ‘ea, faka’ai’ai ‘a e faipau ki he ngaahi founga malu’i mo pule’i ‘o e fonua ke malu’i ‘a e ngaahi kolo pea ‘oange ma’ae hakotupu ‘o e fonua ha kaha’u ‘oku tu’uloa,” Ko e me’a eni ‘a Hon. Hu’akavameiliku ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho ni.

Na’e kau ‘a Tonga ‘i hono uki ke fakaivia ‘a e ngaahi hoangaue ki hono fakafo’ou ‘o e aleapau ‘i he vaha’a ‘a e komiti ‘a e Kominiueli pea mo e Konivesio ‘a Rio ke kei hokohoko atu pe ‘a e ngaue fakataha ki hono fakahoko ‘a e polokalama ngaue fekau’aki mo e Ui ‘a e Kominiueli ki he Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u.

Na’e toe fakahā ‘e Hon. Hu’akavameiliku ‘oku ‘i ai e fakatangi mei Tonga ke hiki e tokoni fakamamani lahi mo e ‘inivesimeni ki he fonua mo e ngaahi founga ngaue fakaenatula kae ‘i loto pe ‘a e taumu’a ko e fakaakeake hili ‘a e to ‘a e to’u mahaki faka’auha ko e KOVITI-19.

“Ko ‘eku faka’amu ia ke hoko ‘a e Ui ‘a e Kominiueli ki hono Ngaue’i ‘o e Me’a Mo’ui ‘i he Ngaahi Feitu’u ko ha ‘amanaki’anga ki he’etau fengaue’aki fakataha ki hono tau’i ‘o e ngaahi pole fakavavevave ko eni”, ko e me’a eni ‘a Hon. Hu’akavameiliku.

“Ko e hao’anga mo e malu’anga ‘o ‘etau fanau mo e kaha’u ‘o e fonua ‘oku tu’u ‘i he tu’unga fakatu’utamaki. Ko e hao mo malu ‘oku makatu’unga ia ‘i he ngaahi tu’utu’uni mo e ngaahi ngaue te tau fakahoko ‘o fekau’aki mo e me’a mo’ui ‘i he ngaahi feitu’u pea mo ‘oseni.”

“Ke tau hoko ko e kau taki ‘oku fakapotopoto, ke tau fakahoko ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘oku totonu mo taau, ke tau ngaue fakataha pea ke tau ngaue ki ai ‘i he taimi ni.”

Ngaahi fakamatala fakamuimui mei Tonga

Lolotonga ‘a ‘ene me’a fakamālō ki he Pule’anga mo e kakai ‘o Rwanda ‘i hono talitali lelei kinautolu ‘i he CHOGM2022, na’a ne toe fakahā ai ‘oku kau ‘a Tonga ‘i he taha ‘o e ngaahi fonua ‘oku tu’u lavea ngofua ki he feliuliuaki a e ‘ea mo e ngaahi fakatamaki fakaenatula.

‘I he’ene me’a na’a ne fakahā ai, “‘Oku hokohoko atu ‘a ‘emau fehangahangai mo e ngaahi pole lahi koeni fakataha pe mo e toe fakaakeake ‘a e fonua mei he ngaahi fakatamaki lalahi ‘e tolu ne mau tofanga ai ‘i Sanuali ‘o e ta’u ni.”

Na’e kau heni ‘a e puna e mo’ungaafi ‘i he ‘aho 15 ‘o Sanuali, hake ‘a e peaukula pea mo e efu ne to mei he mo’ungaafi, ‘one uesia ai ‘a e peseti ‘e 85% ‘a e kakai ‘o Tonga.

Na’e a’u ‘a e maumau ki he peseti ‘e 24% ‘o e GDP.

Pea hoko mai ki ai ‘a e to’u mahaki faka’auha ko e KOVITI-19 ‘i he ‘aho 1 ‘o Fepueli, 2022.

 “Ko e ngaahi fakatamaki na’e tofanga ai ‘a e fonua ‘i he kamata’anga ‘o e ta’u ‘oku tanaki atu ia ki he’emau feinga ki hono mapule’i ‘a e ngaahi pole hokohoko ‘oku mau tofanga ai ‘i he feliuliuaki ‘a e ‘ea, molea ‘o e ngaahi me’a mo’ui kehekehe pea holoa ‘a e fonua. Kotoa ‘o e ngaahi pole ni ‘oku hoko ia ko e fakafe’atungia ki hono a’usia ‘a e ngaahi taumu’a Langa Fakalakalaka Tu’uloa.”

Kuo laka hake ‘i he ngaahi saikolone ‘e lalahi ‘e fitu (7) na’a ne uesia ‘a Tonga talu mei he ta’u 2011 ki he 2020.

Kuo lekooti ‘i he fonua ni kuo laka hake ‘i he milimita ‘e 6.4 ‘i he ta’u ‘a e hake ‘a e vai mei tahi ki he fonua tanaki atu ki ai mo e faka’avalisi ‘a e ma’olunga ‘a e mafana ‘o e tahi ‘oku ne fakatupu ai ‘a e maumau ki he feo mo e hakau ‘o e fonua.

 ‘Oku toe ha ‘i he lekooti ‘a e ‘auhia ‘a e matatahi, ‘uha tafea ‘o uesia ‘e he masima mo e kona ‘o e vai mei tahi ‘a e vai ‘i lolofonua, ‘o tupu ai ‘a e ‘ikai ke foha mo ma’ui’ui ‘a e fua ‘o e ngoue.

Na’e fakahā ‘e Hon. Hu’akavameiliku ‘oku faka’au ke lahi ange ‘a e la’ala’aa pea mo e ‘auhia ‘a e kelekele ‘i he ngaahi matatahi mo e ngaahi nofo’anga.

 “Ko e feliuliuaki ki he ngaahi ‘atakai ‘oku tau nofo ai mo e lahi ange ‘a e holo ‘o e feitu’u nofo’anga ‘e faka’au ke lahi ange pea ‘e faka’au ke maumau mo holo pea toe mafana ange e ‘ea mo e hokohoko ‘a hono ngaue ta’efakapotopoto ‘aki ‘o e ngaahi feitu’u mo ‘oseni. ‘O hange koia ko Tonga ko e ki’i fonua si’isi’i mo kei langalanga hake, ‘oku fakafalala ‘a e mo’ui ‘i he fonua pea mo ‘oseni ke te ma’u mo’ui mei ai. Ko kimautolu, ko anga eni ‘o ‘emau mo’ui pea ko e feinga mo’ui ‘oku pehe.”

Fakamālō

Na’e toe ma’u faingamalie ‘a Hon. Hu’akavameiliku ke fakamālō’ia ‘a e komiti ‘o e Kominiueli mo hono ngaahi fonua memipa ki he’enau poupou kuo fakahoko ma’a Tonga ‘i hono langahake ‘a e fonua pea mo hono tokoni’i ‘a Tonga hili ‘a e puna e mo’ungaafi Hunga-Tonga-Hunga-Ha’apai mo e peaukula na’e hake ‘i he fonua.

Ko e fakataha ‘i he houa ‘ilo pongipongi ne me’a ai ‘a e kau fakafofonga mei he ngaahi fonua memipa mo kinautolu ‘oku nau ngaue ‘i he tafa’aki ki he feliuliuaki ‘a e ea.

Na’e me’a ‘i he fakataha ko eni ‘a e Sekelitali Seniale ‘o e Kominiueli, Rt. Hon. Patricia Scotland QC.

-NGATA’ANGA–